Wrocław (21 VI)

Przykładowe dokumenty wytworzone lub zgromadzone przez organa bezpieczeństwa PRL z wprowadzeniem dr. Bartosza Kruka, IPN Wrocław

W dniach 16–23 czerwca 1983 r. Jan Paweł II po raz drugi odwiedził Ojczyznę. Pielgrzymka przebiegała pod hasłem: „Pokój Tobie, Polsko – Ojczyzno moja!”. W programie papieskiej wizyty w kraju znalazły się m.in. Wrocław i Góra św. Anny. Przyjazd Ojca Świętego do Polski został poprzedzony przygotowaniami na różnych szczeblach władzy duchowej i świeckiej. Szczególne zadania związane z pielgrzymką Jana Pawła II postawiono przed jednostkami Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa podlegającymi Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. W ramach podjętej w 1983 r. ogólnopolskiej operacji o kryptonimie ,,Zorza”, której zasadniczym celem było zabezpieczenie pobytu papieża w kraju w czasie jego drugiej pielgrzymki, prowadzono wiele akcji skierowanych przeciwko osobom i środowiskom, które były zaangażowane w działalność opozycyjną, przeciwko osobom, które o takie sympatie posądzano, a także – profilaktycznie – przeciwko osobom zupełnie przypadkowym.

W początkowej fazie przygotowań do wizyty Jana Pawła II we Wrocławiu, które rozpoczęły się w marcu 1983 r., zastanawiano się nad miejscem głównego nabożeństwa. Rozważano dwie propozycje: Pola Marsowe na Stadionie Olimpijskim oraz tory wyścigów konnych na Partynicach (ta druga opcja ostatecznie zwyciężyła). W tym czasie określono również sposób przemieszczania się Ojca Świętego po mieście. Postanowiono, że Jan Paweł II z Partynic na Ostrów Tumski, gdzie planował spotkać się z duchowieństwem, dotrze śmigłowcem i wyląduje na placu Bema. Ostatni fragment trasy papież miał pokonać specjalnym pojazdem, zwanym popularnie ,,papamobile”.

Dziewiętnastego kwietnia w związku z wizytą papieża we Wrocławiu utworzono: sztab polityczny z wojewodą Januszem Owczarkiem na czele, zespół odpowiedzialny za koordynację działań organizacyjno-technicznych (na przewodniczącego wybrano wicewojewodę Mikołaja Hankiewicza) oraz sześć zespołów roboczych. Łącznie pracowało w nich 76 osób. W gronie kierowniczym zespołu koordynacyjnego znaleźli się również m.in.: dyrektor Wydziału ds. Wyznań Mieczysław Prajsner, zastępca komendanta wojewódzkiego MO płk Zbigniew Winkowski oraz zastępca naczelnika Wydziału IV KW MO mjr Stanisław Wers. Do uczestnictwa w pracach zespołu zaproszono także przedstawiciela kurii arcybiskupiej wicekanclerza ks. dr. Edwarda Góreckiego, przewodniczącego Oddziału Wojewódzkiego Stowarzyszenia PAX Michała Łosia-Lynowskiego, przewodniczącego  Rady Wojewódzkiej PRON Romana Smolika oraz przewodniczącego Oddziału ChSS we Wrocławiu Jana Pławnickiego.

W ramach organizacji wizyty Ojca Świętego wojewoda wrocławski Janusz Owczarek zwrócił się do Ministerstwa Finansów z wnioskiem o 200 mln zł dofinansowania. Kwota ta została przeznaczona m.in. na pokrycie kosztów przygotowania hipodromu na Partynicach, organizacje ruchu i objazdów, zabezpieczenie parkingów, oznakowanie tras oraz utrzymanie czystości podczas wizyty. Aby umożliwić pielgrzymom zaopatrzenie się w artykuły spożywcze i napoje, zaplanowano wydłużenie czasu pracy w 46 sklepach, a także uruchomienie 93 samochodowych punktów sprzedaży. Z prośbą o wydzielenie dodatkowych przydziałów mięsa, herbaty, kawy i cukru zwrócono się do Ministerstwa Handlu Wewnętrznego i Usług. Wojewoda wrocławski zobligował służbę zdrowia do przygotowania miejsc w szpitalach i klinikach, znajdujących się zarówno we Wrocławiu, jak i poza miastem, m.in. w Oławie, Oleśnicy, Trzebnicy i Strzelinie. Zmiany związane z pielgrzymką objęły również lekarzy pracujących w szpitalach. Zwiększono obsadę zespołów operacyjnych oraz wydłużono czas pracy we wszystkich ośrodkach zdrowia i poradniach. W 17 aptekach zdecydowano się na wprowadzenie w tym okresie dyżurów całodobowych. Wydane przez wojewodę instrukcje objęły również rejon Partynic, na którym przygotowano namioty sanitarne. Pielgrzymi mogli uzyskać w nich pomoc lekarsko-pielęgniarską. Do zabezpieczenia głównego nabożeństwa od strony medycznej zaangażowano 700 osób (lekarze, sanitariusze oraz pielęgniarze).

Przygotowaniami do pielgrzymki została objęta również kolej. Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych we Wrocławiu zobowiązano do uruchomienia dodatkowych 65 pociągów, które miały obsłużyć teren Dolnego Śląska. Natomiast na obszarze samego Wrocławia zamierzano rozszerzyć sieć połączeń o 46 pociągów. Dzięki wprowadzonym zmianom do miasta miało zostać dowiezionych, w tym przez PKP, około 150 tys. osób.

Władze prowadziły równocześnie działania ograniczające „straty” natury ideowo-politycznej. Jednym z jej głównych celów było zmniejszenie frekwencji podczas uroczystości. W związku z tym brano pod uwagę np. wyznaczenie limitów pielgrzymów dla każdego dekanatu. Zastanawiano się także nad wprowadzeniem zakazu uczestnictwa w spotkaniu z Janem Pawłem II ludzi chorych, starszych oraz dzieci. Na zmniejszenie frekwencji miała mieć również wpływ transmisja telewizyjna z uroczystości. Zamiary strony komunistycznej spotkały się ze zdecydowaną reakcją środowiska kościelnego. Na przykład arcybiskup Henryk Gulbinowicz i biskup Tadeusz Rybak podczas rozmów z wiernymi i księżmi namawiali ich do przybycia na spotkanie z Ojcem Świętym. Reglamentacji został również poddany handel dewocjonaliami. Zgodę na zorganizowanie wyłącznie pięciu ruchomych punktów sprzedaży otrzymał Veritas, nad którym nadzór sprawowało Stowarzyszenie PAX. Co więcej, handel dewocjonaliami ograniczono wyłącznie do jednej strefy, znajdującej się w rejonie centralnych uroczystości na Partynicach, w której mogły przebywać jedynie zorganizowane grupy pielgrzymów oraz osoby posiadające przepustki. Papieska wizyta odbywała się w dzień roboczy, wobec czego dyrekcje poszczególnych zakładów przyznawały dzień wolny, aczkolwiek nakazywały odpracować go w wolną sobotę. Informacje o tym przekazywali wiernym księża podczas nabożeństw, zachęcając tym samym do czynnego uczestnictwa w spotkaniu z papieżem.

Ósmego czerwca wicekurator Kuratorium Oświaty i Wychowania we Wrocławiu spotkał się z dyrektorami szkół gminnych i średnich, które podlegały kuratorium, oraz dzielnicowymi kuratorami. Podczas rozmowy poruszono kwestie związane z wizytą Jana Pawła II we Wrocławiu, w tym m.in. możliwość zawieszenia nauki 21 czerwca. Ustalono wówczas, że decyzje o wyznaczeniu dnia wolnego powinien podjąć dyrektor danej placówki. Wolne musiało jednak zostać odpracowane w ustalonym terminie. Zabroniono organizowania grupowych wyjść bądź wyjazdów na Partynice. Szkoły miały być otwarte i gotowe na zapewnienie opieki dzieciom, które pojawiłyby się tam mimo ewentualnego zawieszenia nauki. Zgodnie z informacjami władz oświatowych podczas wizyty papieskiej na 413 szkół, które podlegały wrocławskiemu kuratorium, lekcje odbyły się wyłącznie w sześciu placówkach. W odpowiedzi na nacisk pracowników wrocławskich szkół wyższych władze uczelni zdecydowały się na uznanie 21 czerwca za dzień wolny od pracy pod warunkiem odpracowania go w wolną sobotę.

Spotkanie pielgrzymów z Ojcem Świętym na wrocławskich Partynicach znajdowało się w centrum zainteresowania Służby Bezpieczeństwa. W ramach wspomnianej akcji o kryptonimie ,,Zorza” na terenie całego Dolnego Śląska, a w szczególności Wrocławia odpowiedzialny za ,,sprawy kościelne” Wydział IV SB prowadził analizy i badania obrazujące nastroje polityczne w środowiskach kościelnych i świeckich działaczy katolickich. Analizował zamierzenia ideologiczne, społeczne i polityczne prowadzone przez wszystkie kościoły, zakony, stowarzyszenia katolickie oraz instytucje świeckie związane ze strukturami kościelnymi.

Wśród przewidywanych zagrożeń wymieniano m.in.: zorganizowanie stanowo-środowiskowych grup pielgrzymkowych oraz wnikanie działaczy podziemia politycznego do kościelnych służb porządkowych. Za niepożądane bezpieka uznała również próby stworzenia niezależnych grup stanowo-zawodowych, które miały być przedstawicielstwami większych zakładów pracy oraz młodzieży studenckiej i duszpasterstwa akademickiego. Głównym celem działań podejmowanych przez jego członków było zapewnienie maksymalnej frekwencji młodzieży akademickiej podczas spotkania z papieżem. Bezpieka systematycznie odnotowywała przypadki wywieszania na uczelniach niepodpisanych ogłoszeń, w których namawiano do wzięcia udziału w nabożeństwie na Partynicach. Zamieszczano w nich informacje o miejscach, gdzie planowano utworzyć małe grupy wiernych, które następnie połączyłyby się w okolicach ulicy Powstańców Śląskich.

Władze komunistyczne najbardziej obawiały się zamiarów podziemnych struktur „Solidarności". Z informacji uzyskanych przez SB wynikało, że opozycyjni przywódcy planują wykorzystać wizytę Jana Pawła II do zamanifestowania siły opozycji politycznej w kraju. Strona komunistyczna uważała, że już samo zaangażowanie działaczy „Solidarności” i pozostałych ugrupowań opozycyjnych w prace kościelnych służb porządkowych jest zagrożeniem dla spokojnego przebiegu pielgrzymki (z aktywnej działalności podczas wizyty papieskiej zrezygnowało lokalne kierownictwo Konfederacji Polski Niepodległej). Obawiano się również, że podejmą oni próbę przekazania Ojcu Świętemu petycji, m.in. dotyczących uwolnienia aresztowanych i skazanych członków opozycji. Zespół Informacyjny KW MO zakładał przy tym, że jedynie w sporadycznych przypadkach może dojść do próby rozpowszechniania nielegalnych ulotek. Wśród licznych pogłosek krążących po mieście największy niepokój budziła ta o rzekomym spotkaniu Lecha Wałęsy z Ojcem Świętym, do którego miałoby dojść właśnie we Wrocławiu. Relacje z tego wydarzenia, które byłyby niewątpliwie szeroko rozpowszechniane przez zagraniczne media, stanowiłyby niezbity dowód na istnienie związku. Do bezpieki docierały również plotki o planowanej manifestacji pod hotelem „Wrocław”, w którym mieściło się oficjalne centrum prasowe. Biorąc pod uwagę jego newralgiczny charakter, zdecydowano się na usunięcie stamtąd osób, których postawa społeczno-polityczna budziła wątpliwości. W ramach zabezpieczenia operacyjnego skierowano tam dodatkowych 50 funkcjonariuszy. Według danych zgromadzonych przez Zespół Informacyjny KW MO byli działacze związku – biorący udział w głównej uroczystości – rozważali zademonstrowanie swojej obecności m.in. za pomocą sztandarów i haseł prosolidarnościowych, a także intonowania rozpowszechnianych przez podziemie pieśni. Kolejnym sposobem na „zakłócenie” porządku publicznego przez środowisko solidarnościowe – według strony rządowej – były „uliczne rozruchy”, do których miało dojść już po opuszczeniu miasta przez Jana Pawła II.

W ramach prowadzonych działań profilaktycznych zatrzymano 16 osób, które podejrzewano o przygotowywanie i rozpowszechnianie petycji o charakterze politycznym, z 96 osobami odbyto rozmowy profilaktyczno-ostrzegawcze oraz przeprowadzono 29 przeszukań. Zwolniono także sześć osób z grupy odpowiedzialnej za medyczne zabezpieczenie papieskiej wizyty, w tym pięć – z powodu „ukrytego powiązania” z działalnością opozycyjną. W przypadku jednej osoby odkryto natomiast, że bezprawnie podaje się ona za lekarza. Informacja o tym została przekazana kurii i służbie zdrowia, a także opublikowana przez miejscową prasę. Działania SB doprowadziły także do ujawnienia, a następnie usunięcia czterech członków KPN ze struktur zabezpieczających obsługę uroczystości. Dążąc do rozpoznania planów podziemia politycznego, a szczególnie jego przygotowań do wizyty Ojca Świętego, 275 osób poddano wzmożonej kontroli operacyjnej. Bezpieka prowadziła również mniej typowe działania. Rozpowszechniano m.in. fałszywe informacje o prewencyjnych zatrzymaniach, co miało wpływ na podjęcie decyzji przez niektórych działaczy opozycyjnych o opuszczeniu miasta.

Kwestia możliwych zakłóceń wizyty Jana Pawła II we Wrocławiu przez polityczne podziemie była poruszana przez stronę komunistyczną również w ramach kontaktów roboczych z arcybiskupem Gulbinowiczem. Informacje zgromadzone przez bezpiekę jednoznacznie wskazywały, że także dla strony kościelnej zachowanie spokoju społecznego było niezwykle istotne. To stwierdzenie potwierdzała decyzja metropolity wrocławskiego, który nie udzielił zgody na zorganizowanie osobnej grupy składającej się wyłącznie z byłych internowanych. O potrzebie zachowania ładu i porządku hierarcha przypomniał również podczas konferencji dziekanów i duszpasterzy. Ostrzegał zebranych przed demonstrowaniem haseł i transparentów o charakterze politycznym, zarówno przez grupy parafialne, jak i przedstawicieli duchowieństwa. Dodał, że jedynym symbolem grup przybywających na spotkanie z Ojcem Świętym powinien być krzyż.

Strona kościelna uczestniczyła w przygotowaniu Partynic na przyjazd Jana Pawła II. Za odpowiednie zabezpieczenie przebiegu papieskiej wizyty i zachowanie ładu po jej zakończeniu odpowiadały służby porządkowe, które otrzymały od metropolity wrocławskiego szczegółowe dyspozycje w tym zakresie. O zachowanie spokoju podczas nabożeństwa mieli dbać również dziekani archidiecezji, którym przydzielono miejsca na trybunach. Ustalono, że do ich zadań będzie należała obserwacja wiernych obecnych na mszy i informowanie służb porządkowych, gdyby zauważyli wśród zebranych przejawy negatywnego zachowania. Z inicjatywy arcybiskupa Gulbinowicza zdecydowano się również na stworzenie kilkuosobowej grupy interwencyjnej, składającej się wyłącznie z księży. Miała ona kontrolować sytuację na ulicach i reagować, jeśli pojawiłyby się próby zakłócenia porządku publicznego przez pielgrzymów. Ponadto ordynariusz zdecydował, że wszystkie kościoły znajdujące się na terenie Ostrowa Tumskiego zostaną zamknięte w nocy z 20 na 21 czerwca, aby nie gromadzili się w nich wierni.

Dwudziestego czerwca w godzinach wieczornych na wrocławskim hipodromie pojawiły się pierwsze grupy pielgrzymów. Od tego momentu na Partynice nieustannie przybywali wierni, zarówno w zorganizowanych grupach, jak i indywidualnie. Pod wrocławskimi kościołami gromadziły się grupy, które następnie kierowały się na miejsce głównego nabożeństwa. Przemarsze odbywały się z zachowaniem spokoju i porządku. Drobnym wyjątkiem byli tutaj pielgrzymi z Oleśnicy, którym odebrano cztery transparenty. Z planów pochodu przez miasto zrezygnowali natomiast zwolennicy byłej „Solidarności”, ponieważ obawiali się interwencji sił porządkowych.

Uroczystości religijne na Parytnicach przebiegły zgodnie z wcześniej ustalonym programem. Dwudziestego pierwszego czerwca około 9.00 rano na wrocławskim hipodromie na Partynicach wylądował śmigłowiec z Janem Pawłem II na pokładzie. Dostojnego gościa we Wrocławiu uroczyście powitał wojewoda Janusz Owczarek. Następnie, o godzinie 10.00, w obecności około 600 tys. wiernych Ojciec Święty odprawił uroczystą mszę święta. Podczas homilii papież – poza elementami religijnymi – poruszył kwestie związane z polskością Ziem Zachodnich i Wrocławia, co zostało pozytywnie ocenione przez władze PRL. Jan Paweł II oddał również hołd powstańcom śląskim. W treści homilii pojawiły się jednak także słowa, które władze uznały za aluzyjne, a nawet za wrogie, np.: „Naród polski, a w szczególności Wrocław i lud dolnośląski, wspomina wszystkich, którzy tu polegli w czasie II wojny światowej, wszystkich zmarłych w ciągu lat – prawie już czterdziestu lat od zakończenia wojny. Wszystkich, którzy zginęli w wydarzeniach ostatnich lat”.

Na zakończenie liturgii Ojciec Święty koronował figurę Matki Bożej Śnieżnej z Góry Iglicznej w Międzygórzu. Następnie – zgodnie ze wcześniejszymi założeniami – papież udał się śmigłowcem na Ostrów Tumski, gdzie o godzinie 15.30 w katedrze św. Jana Chrzciciela celebrował mszę świętą, w której wzięło udział przede wszystkim duchowieństwo. Po nabożeństwie Jan Paweł II spotkał się z księżmi archidiecezji wrocławskiej, zakonnicami i zakonnikami, a następnie udał się śmigłowcem na Górę Św. Anny.

dr Bartosz Kruk

Teks powstał w oparciu o artykuły:

M. Kała, Władze wobec drugiej pielgrzymki Ojca Świętego do ojczyzny, Biuletyn IPN, 2002, nr 7, s. 58-64.

J. Pyczel, Władze państwowe wobec wizyty w 1983 r. Jana Pawła II we Wrocławiu, [w:] Papieskie pielgrzymki w PRL, red. W. Polak, J. Kufel, P. Ruchlewski, Gdańsk 2019, s. 217-228.

 

Wizyta Jana Pawła II we Wrocławiu

Operacja Zorza na obszarze Dolnego Śląska

 

 

Pliki do pobrania