"Pielgrzymka nadziei" w fotografiach Archiwum IPN

Tekst wprowadzający, Radosław Morawski, Sekcja Opracowania Dokumentacji Audiowizualnej AIPN

 

W Zasobie Archiwum IPN zostało zidentyfikowanych do tej pory ponad 1500 zdjęć obrazujących wydarzenia związane z drugą pielgrzymką Jana Pawła II do Polski w dniach 16-23 czerwca 1983 r. Na portalu prezentowanych jest ponad 250 z nich. Fotografie te stanowią cenne uzupełnienie dokumentacji aktowej. Pełniej od niej potrafią oddać ludzkie emocje w przeżywaniu tego wielkiego wydarzenia i zanurzyć się odbiorcy w atmosferę tamtych dni.

Zdjęcia są zróżnicowane pod względem formy, autorstwa i  pochodzenia. Ze względu na pochodzenie można  podzielić je na kilka grup.

Do pierwszej z nich możemy zaliczyć fotografie operacyjne wykonane przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej.

Były one wykonywane najczęściej w sposób tajny z tzw. zakrytych punktów i ruchomych punktów zakrytych, czyli specjalnie zamaskowanych pomieszczeń, bądź z wnętrz pojazdów, w ten sposób, żeby fotografowana osoba nie zorientowała się, że jest jej robione zdjęcie. Punkty te rozmieszczano na trasie przejazdów Ojca Świętego. Fotografowano również zupełnie jawnie, żeby wzbudzić lęk przed obserwacją wśród wiernych. Aby dotrzeć jak najbliżej papieża lub osób, z którymi się spotykał, nie wzbudzając podejrzeń, część funkcjonariuszy podawała się również za fotoreporterów bądź osoby prywatne.

Opisywane zdjęcia były robione w ramach szeroko zakrojonej operacji zabezpieczenia drugiej wizyty Ojca Świętego w Ojczyźnie o kryptonimie „Zorza”. Prezentowane fotografie obrazują wydarzenia związane z pobytem Jana Pawła II w Warszawie, Katowicach, Częstochowie i Krakowie. Zdjęcia te miały mieć głównie walor informacyjny, nie przykładano więc wagi do ich walorów artystycznych. Często są gorszej jakości, gdyż musiały być zrobione szybko i ukradkiem. Miały później posłużyć do identyfikacji osób, które dopuszczały się wykroczeń poprzez umieszczanie, uważanych za wrogie w PRL, haseł na trzymanych transparentach lub wykonywały gesty zwycięstwa poprzez uniesienie dłoni i utworzenie z dwóch palców znaku „V” (z łac. Victoria). Później mogły być przedstawione jako dowody w ewentualnych procesach karnych. Mamy więc całą galerię fotografii transparentów z logo zdelegalizowanej „Solidarności” oraz innych nazw miast i haseł pisanych czcionką wzorowaną na tym logo, tzw. „solidarycą”. Na jednym ze zdjęć uwieczniono rozwijanie transparentu przemyconego na miejsce spotkania pod ubraniem.

Oprócz wiernych, funkcjonariusze fotografowali wystroje budynków, zwrócili np. uwagę, że flagi na jednym z krakowskich kościołów układają się w kształt litery „V”. Robiono zdjęcia krzyżom kwietnym układanym na trasach przejazdu papieża oraz grupkom ludzi zapalającym znicze, modlącym się czy też grającym na instrumentach. Uwagę SB-ckich fotografów przykuwały także działania członków Kościelnej Służby Porządkowej i delegacje udające się na spotkania z Janem Pawłem II. Bardziej niż sama postać papieża funkcjonariuszy interesowały osoby, które się do niego zbliżały. Na fotografiach udokumentowane są też same działania zabezpieczające pielgrzymkę, takie jak przemarsze kolumn milicyjnych czy działania ochrony papieża. Mamy również zdjęcia lotnicze i inne z punktów wysokościowych, które miały za zadanie posłużyć do oszacowania liczby wiernych przybyłych na spotkania z papieżem. Dokumentację uzupełniają zdjęcia przygotowań do pielgrzymki, budowy ołtarzy, wizytacji hierarchów kościelnych. W sumie zachowało się ok. 300 zdjęć operacyjnych. Wiele z tych fotografii było dołączanych do sprawozdań z operacji „Zorza”, część trafiła do analiz i opracowań do wyższych szkół oficerskich MSW.

Drugą grupę stanowią zdjęcia, których autorzy są znani i zostały pozyskane do Archiwum IPN od osób prywatnych.

Jest ona najliczniejsza, zawiera ok. 1000 fotografii. Wiele jest zdjęć zawodowych fotoreporterów. Największą część stanowią fotografie wykonane przez Stanisława Składanowskiego. Na zdjęciach tych uwieczniono przede wszystkim najważniejsze zdarzenia z pielgrzymki, takie jak: koronacje obrazów, wręczanie darów, ważne momenty liturgii oraz emocje na twarzy Jana Pawła II w czasie jego przemówień i entuzjastyczne reakcje słuchających go wiernych. Składanowski fotografował również ołtarze papieskie. Wiele jego zdjęć wyróżnia się wysokim walorem artystycznym. Z kolei dzięki fotografiom Jerzego Szóstki możemy zobaczyć ks. Jerzego Popiełuszkę na błoniach Stadionu X-lecia oraz pielgrzymów zmierzających na spotkanie z papieżem. Kolekcja zdjęć Jana Beszty-Borowskiego pozwala nam uzupełnić prezentację wydarzeń, które nielicznie pokazane są w innych kolekcjach, takich jak papieska msza w Niepokalanowie czy zgromadzenia wiernych z niektórych lokalizacji w Warszawie.

Na portalu prezentowanych jest również parę mniejszych kolekcji zdjęć zawierających po kilka fotografii. Wykonane były one przez pielgrzymów z konkretnych miejsc, w tłumie, na spotkaniach z Ojcem Świętym. Czasami są gorszej jakości, już wyblakłe przez upływ czasu, ale nadal oddające atmosferę wydarzeń, cenne, bo wykonane z punktu widzenia zgromadzonych wiernych.

Ostatnią grupą są zdjęcia o nieustalonym autorstwie.

Można je podzielić na dwie części. Pierwszą są fotografie przekazane przez  anonimowe osoby. Znajdują się wśród nich zarówno zdjęcia amatorskie, jak i kopie zdjęć fotoreporterskich. Wiele z nich jest znanych od dawna, funkcjonują w publikacjach dot. drugiej pielgrzymki Jana Pawła II. Część była rozprowadzana, w czasie trwania pielgrzymki i tuż po niej, w kościołach w formie kart pamiątkowych oraz później w drugim obiegu wydawniczym. Są one cenne, ponieważ widać na nich osoby związane z opozycją, takie jak: Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda czy Barbara Sadowska (matka zamordowanego Grzegorza Przemyka).

Drugą część stanowią fotografie, które wcześniej wchodziły w skład archiwów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL czy Wydziału do Spraw Wyznań przy Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu. Są to głównie zdjęcia oficjalne, reporterskie, zarówno z państwowych uroczystości, jak i nabożeństw z udziałem Ojca Świętego. Część z nich ma charakter operacyjny, np. z przejazdów kolumny samochodów papieskich. Są to obrazy wybrane do wspomnianych archiwów najprawdopodobniej w celach  propagandowych czy szkoleniowych lub po prostu jako dokumentacja wydarzenia, którym była pielgrzymka.

Prezentacja zdjęć z zasobu Archiwum IPN dot. drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski na portalu została uzupełniona o zdjęcia z kolekcji Lecha Zielaskowskiego (zawodowego fotoreportera i operatora filmowego), która znajduje się w Narodowym Archiwum Cyfrowym. Fotografie te wzbogaciły ilustrację wydarzeń z uroczystości z udziałem Jana Pawła II z jego powitania na Okęciu i pożegnania na Balicach oraz z mszy w Poznaniu i Niepokalanowie.

Elementem łączącym większość fotografii prezentowanych na tym portalu, niezależnie od intencji ich zrobienia, jest bijący z nich entuzjazm i nadzieja, jakie towarzyszyły wiernym, uczestnikom spotkań z Ojcem Świętym, który przybył w trudnym czasie zawieszonego Stanu Wojennego. „Solidarność”, choć zdelegalizowana, nadal żyła na transparentach i ustach zgromadzonych pielgrzymów. Obrazy setek tysięcy uczestników spotkań z papieżem, z uniesionymi w geście zwycięstwa dłońmi, stały się świadectwem wiary i patriotyzmu Polaków manifestujących chęć zmian ustrojowych, zachęconych wielką charyzmą Jana Pawła II.

Radosław Morawski
 

Powiązane informacje