Druga Pielgrzymka Papieża Jana Pawła II w dokumentachPRZYGOTOWANIA - ZAGADNIENIA -

Druga podróż apostolska Jana Pawła II do Polski miała przebiegać w warunkach znacznie odbiegających od tych, w których odbywała się pierwsza. Kryzys gospodarczy w tym czasie pogłębił się, a dyktatura komunistyczna – w porównaniu z 1979 r. – stosowała znacznie ostrzejsze środki represyjne. Zmieniły się również warunki społeczne: powstanie i działalność „Solidarności” w latach 1980–1981 podniosło poziom społecznej samoorganizacji i mimo ostrej kontrakcji władz w czasie stanu wojennego utrzymywał się potencjał kontestacji i oporu społecznego.

W ramach „normalizacji” stosunków w kraju władze PRL zlikwidowały (ustawą Sejmu PRL z 8 października 1982 r.) NSZZ „Solidarność” (której działalność została formalnie zawieszona z wprowadzeniem stanu wojennego) i zainicjowały budowę nowego, podporządkowanego sobie aparatu związkowego. Zwolnieniu znaczącej liczy internowanych, co nastąpiło do końca 1982 r., towarzyszyło objęcie śledztwami i aresztowanie wielu przywódców związkowych, w tym członków Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Uchwała Rady Państwa PRL z 19 grudnia 1982 r., zawieszająca stan wojenny z dniem 31 grudnia 1982 r., nie znosiła go jednak całkowicie. Zawieszenie stanu wojennego nie oznaczało oczywiście ustania rządów terroru: trwały procesy polityczne (m.in. organizatorów Radia „Solidarność” i Międzyzakładowego Robotniczego Komitetu Solidarności, zakończone wyrokami jeszcze przed pielgrzymką), zwolnieni z internowania działacze związkowi byli szykanowani i niejednokrotnie zmuszani do emigracji, miały miejsce przypadki niewyjaśnionych śmierci działaczy związkowych. W styczniu 1983 r. weszło także w życie rozporządzenie ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki dotyczące weryfikacji kadr na wyższych uczelniach, tj. faktycznie regulujące zwalnianie z pracy naukowców – działaczy związkowych i wyrzucanie z uczelni studentów biorących udział w protestach.

Przed pielgrzymką odbyły się znaczące protesty i manifestacje, m.in. 24 stycznia w Warszawie, 13 lutego we Wrocławiu, 17 lutego w Krakowie (w rocznicę rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów), 8 marca (w rocznicę 1968 r.) na Uniwersytecie Warszawskim, 17 kwietnia w Warszawie (ku czci 40. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim). Największe demonstracje – na wezwanie Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność” – miały miejsce 1 i 3 maja w wielu miastach Polski. Zostały one bezwzględnie stłumione przez organy bezpieczeństwa. Szerokim echem w kraju odbiła się śmierć Grzegorza Przemyka, zatrzymanego 12 maja z błahego powodu przez milicję, a następnie śmiertelnie pobitego w komisariacie przy ul. Jezuickiej na warszawskim Starym Mieście. Jego pogrzeb 19 maja zgromadził kilkadziesiąt tysięcy ludzi i stał się demonstracją niezgody na rządy przemocy.

Oczekiwania społeczne wobec nadchodzącej pielgrzymki papieskiej zostały wyrażone w oświadczeniach Konferencji Episkopatu Polski z 24 lutego („Oczekiwane jest ogłoszenie amnestii wobec skazanych za czyny związane z wprowadzeniem stanu wojennego w grudniu 1981 roku”) i Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność” z 23 marca („Liczymy na to, że spotkanie umocni w nas nadzieję, wiarę i miłość, fundamenty ideowe naszego ruchu, z którymi wyrośliśmy i którym pragniemy pozostać wierni”).

Władze, mając na uwadze przebieg i skalę demonstracji w drugą rocznicę Porozumień Sierpniowych oraz w dniach 1 i 3 maja 1983 r., musiały liczyć się z tym, że spodziewany masowy udział pielgrzymów we wszystkich uroczystościach wizyty apostolskiej może wymknąć się im spod kontroli.

Zniesienie stanu wojennego i ewentualna amnestia mogły być argumentami w rozmowach o sytuacji wewnętrznej w Polsce. W istocie, stan wojenny został zniesiony już po pielgrzymce – na mocy uchwały Rady Państwa PRL z 20 lipca 1983 r. Niemal równocześnie Sejm PRL (ustawą z 21 lipca 1983 r.) ogłosił amnestię.

Przygotowania resortu spraw wewnętrznych do papieskiej pielgrzymki weszły w etap wykonawczy w momencie powołania przez ministra spraw wewnętrznych Grupy Operacyjnej w MSW (Zarządzenie nr 099/82 w sprawie zabezpieczenia wizyty papieża Jana Pawła II w 1983 r. w Polsce z dnia 31 grudnia 1982 r.). Do jej zadań należało w pierwszej kolejności organizowanie „działań operacyjno-rozpoznawczych”, „w tym zwłaszcza rozpoznawanie zamierzeń dot. wykorzystania jego pobytu do celów sprzecznych z interesem PRL” – tzn. wzmocnionej inwigilacji społeczeństwa i opozycji dla udaremnienia protestów. Drugim z celów Grupy Operacyjnej było „organizowanie zabezpieczenia wizyty i związanych z tym działań organizacyjno-porządkowych”. W dalszej kolejności zarządzenie wymieniało „organizowanie i podejmowanie niezbędnych przedsięwzięć zapobiegawczych i przeciwdziałających wrogim zamierzeniom związanym z przyjazdem papieża i jego pobytem w Polsce” oraz prace planistyczne. Nadzór nad Grupą Operacyjną sprawował gen. bryg. Władysław Ciastoń – podsekretarz stanu i szef pionu Służby Bezpieczeństwa w MSW, kierowanie grupą powierzono gen. bryg. Konradowi Straszewskiemu – dyrektorowi generalnemu MSW i szefowi pionu Służby Zabezpieczenia Operacyjnego w MSW (tj. pionów operacyjno-technicznych oraz archiwum i ewidencji operacyjnej). Zastępcami kierownika grupy zostali zastępca szefa pionu Służby Bezpieczeństwa w MSW płk Czesław Wiejak i zastępca komendanta głównego MO płk Zenon Trzciński. W skład grupy weszli także: zastępca szefa pionu Służby Zaopatrzenia Materiałowego MSW, dyrektorzy BOR MSW i Zarządu Łączności MSW, zastępcy dyrektorów departamentów I, II, III, IV i V MSW (czyli faktycznie całej SB) i Gabinetu Ministra oraz naczelnik wydziału w Biurze Śledczym MSW. Kierownik Grupy Operacyjnej został wyposażony w szerokie pełnomocnictwa wobec wszystkich jednostek MSW i mu podległych. Na szczeblu wojewódzkim podobne grupy miały być zorganizowane przez komendantów wojewódzkich MO. Działania MSW związane z organizacją wizyty apostolskiej otrzymały kryptonim „Zorza”.

Służbie Bezpieczeństwa nakazano także – oprócz rutynowych przygotowań logistycznych i organizacyjnych – generalny przegląd prowadzonych wobec opozycji i Kościoła operacji, uzyskanej metodami operacyjnymi wiedzy oraz posiadanych aktywów operacyjnych. Kontrola ta, przeprowadzona we wszystkich jednostkach SB przez Główny Inspektorat Ministra Spraw Wewnętrznych (por. publikowane na portalu: plan kontroli GIM SW z 18 maja 1983 r. i informacja GIM SW z 11 czerwca 1983 r.), miała na celu nie tylko ustalenie, w jakim stopniu SB rozpoznała „poczynania konspiracyjne przeciwnika zmierzające do zakłócenia przebiegu wizyty” (tj. przygotowania środowisk niezależnych do pielgrzymki, które mogłyby poskutkować niepożądanymi dla władz demonstracjami, spotkaniami itp.), lecz także sprawności, jakości i koordynacji działań bezpieki. Faktycznie oznaczało to całościową kontrolę pracy operacyjnej SB, dodatkową mobilizację do jej integracji i zsumowanie wyników jej działalności (w szczególności odnoszących się do „rozmieszczenia wyselekcjonowanych osób wymagających kontroli operacyjnej” – tj. objęcia szczególną inwigilacją osób uznanych za niebezpieczne dla reżimu). Sprawozdanie z przeprowadzonej kontroli pokazało, że wytypowano 1781 takich osób w całym kraju, w większości zwolnionych z internowania. Niemal 3 tys. zwolnionych z internowania było wówczas objętych różnymi formami inwigilacji, 291 osób zmuszono do wyjazdu z Polski, 295 znajdowało się w więzieniach i aresztach, do współpracy pozyskano jakoby 497 byłych internowanych, a tylko 108 byłych internowanych pozostawiono w spokoju, jako niepodejmujących „wrogiej działalności politycznej”. W lokalnych strukturach SB odnotowano jednak powstanie od początku 1983 r. 324 nowych „zagrożeń” (tj. form działalności antypaństwowej i wydarzeń) – głównie związanych z niezależną działalnością związkową i polityczną oraz kolportażem niezależnych wydawnictw. Zintensyfikowano prowadzone poszukiwania ukrywających się działaczy „Solidarności” i wzmożono rozpoczęte rozpracowania.

Kontroli jednostek operacyjnych SB towarzyszyła ich własna ocena pozostających w dyspozycji aktywów operacyjnych (głównie agentury) i realizowanych spraw operacyjnych – prowadzona w celu określenia możliwości działania w różnych instytucjach i środowiskach (śladem tego są pozostawione przez różne jednostki resortu listy osobowych źródeł informacji).

Grupa Operacyjna MSW gen. Straszewskiego była najwyraźniej traktowana jako jedna z ważniejszych jednostek organizujących wizytę apostolską, na co wskazywałoby przekazanie jej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych wyciągu z papieskich wystąpień i wypowiedzi (por. publikowany na portalu dokument z 9 czerwca 1983 r.) „do ewentualnego wykorzystania w rozmowach w Belwederze” (tj. podczas spotkania Jana Pawła II z gen. Wojciechem Jaruzelskim w drugim dniu pielgrzymki). Do wspomnianej listy MSZ dołączono także analizę polityki międzynarodowej PRL, a już w MSW dodano analizę sytuacji wewnętrznej – ministerstwo ewidentnie odpowiadało za przygotowanie gen. Jaruzelskiego do tego spotkania.

Wgląd w zakres i cele działań resortu spraw wewnętrznych związanych z organizacją drugiej pielgrzymki daje opracowany w KS MO Plan kierunkowy zabezpieczenia pobytu papieża Jana Pawła II w Warszawie w ramach operacji o kryptonimie „Zorza” z 24 maja 1983 r., który sumował ocenę „sytuacji polityczno-operacyjnej” w ujęciu SB, skupiając się głównie na zagrożeniach natury politycznej i ideowej oraz ich przeciwdziałaniu środkami operacyjnymi (zob. dokumenty zamieszczone na portalu).

Według końcowego zestawienia wysiłku organizacyjnego włożonego w przygotowanie pielgrzymki w Warszawie postawiono w gotowości ponad 10 tys. funkcjonariuszy MO (przeszło połowę ściągnięto spoza stolicy), 1044 funkcjonariuszy ROMO, 4 tys. członków ORMO, ponad 1,8 tys. żołnierzy i 1,6 tys. strażaków. O charakterze spodziewanych zadań świadczą poniekąd zestawienia skierowanego do dyspozycji służb sprzętu, m.in.: 18 transporterów opancerzonych, 30 armatek wodnych, ponad 90 wyrzutni granatów z gazem łzawiącym, 19 reflektorów olśniewających. Jak widać, władze wyraźnie przygotowywały się do rozpraszania masowych demonstracji. Największe siły zgromadzono w Krakowie, gdzie do nieco ponad tysiąca lokalnych funkcjonariuszy MO przydzielono spoza miasta przeszło 14 tys. funkcjonariuszy MO i ROMO, a także postawiono w gotowości ponad 800 żołnierzy i 1,8 tys. członków ORMO. Łącznie w operacji zabezpieczenia wizyty apostolskiej w KS MO w Warszawie oraz w KW MO w Częstochowie, Krakowie, Poznaniu, Katowicach, Opolu, Skierniewicach, Nowym Sączu i we Wrocławiu brało udział ponad 71 tys. funkcjonariuszy MO i ROMO, ponad 9,1 tys. żołnierzy z sił podległych MON i MSW, ponad 15 tys. członków ORMO, ponad 7,9 tys. strażaków i 560 strażników ochrony kolei. W dyspozycji pozostawały łącznie 52 transportery opancerzone, 88 armatek wodnych, 425 wyrzutni granatów łzawiących, 156 reflektorów olśniewających.

dr Franciszek Dąbrowski